Η ΑΥΤΟΝΟΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ
ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ
Του Βλάση Αγτζίδη
Οι Έλληνες στη Μικρά Ασία ήταν 2.601.312 πριν το 1915 με βάση τις οθωμανικές στατιστικές. Αποτελούσαν έναν ολόκληρο ελληνικό κόσμο, που συνέβαλλε καθοριστικά στη δημιουργία του κράτους της Ελλάδας. Πίστεψαν ότι το κράτος αυτό ήταν ικανό να διαχειριστεί την εθνική υπόθεση και συμπαρατάχτηκαν μαζί του σε σκληρούς αγώνες. Στις κρίσιμες όμως στιγμές ένοιωσαν ότι μόνο αν στηριχτούν στις δικές τους δυνάμεις μπορούν να ελπίσουν στη χειραφέτησή τους. Η Ελλάδα δεν φάνηκε ικανή να διαχειριστεί αποτελεσματικά την μεγάλη πρόκληση που προέβαλε με την ήττα της Τουρκίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι οι κύριες ελληνικές ομάδες της Μικράς Ασίας στην Ιωνία και στον Πόντο, ανέπτυξαν τις δικιές τους αυτόνομες πολιτικές οργανώσεις, επιχειρώντας να καλύψουν με τον τρόπο αυτό τα κενά της ελλαδικής πολιτικής.
Αυτόνομη Ιωνία
Οι Έλληνες της Ιωνίας, διαισθανόμενοι από τις αρχές του 1921 την πιθανότητα παραίτησης της Ελλάδας από το μικρασιατικό εγχείρημα προσπάθησαν να δημιουργήσουν δικές τους οργανώσεις με στόχο την αυτονόμηση της Ιωνίας και της δημιουργίας Μικρασιατικού Κράτους. Οι αμφιβολίες του μικρασιατικού ελληνισμού για τις προθέσεις της ελλαδικής ηγεσίας, οδήγησε τους Έλληνες της Μικράς Ασίας που υποστήριζαν τους Φιλελεύθερους;, να κερδίσουν με τη μεσολάβηση του του Βενιζέλου την υποστήριξη των Βρετανών για τη δημιουργία αυτόνομου Ιωνικού Κράτους, το οποίο όπως πίστευαν θα ήταν "οικονομικά δυναμικότερο", "ναυτικό και εμπορικό", "φιλελεύθερο", "φιλοπρόοδο" "εξευρωπαϊσμένο", "φιλοδυτικό" και από φυλετική άποψη το "αντιπροσωπευτικότερο" τμήμα του ελληνισμού. Εκπρόσωποι αυτής της τάσης συναντήθηκαν με τον Βρετανό πρωθυπουργό, ο οποίος απέφυγε να δεσμευτεί σε οτιδήποτε. Τον Οκτώβριο του 1921 ιδρύθηκε στη Σμύρνη οργάνωση με το όνομα "Μικρασιατική ’μυνα". Επιτροπές της ’μυνας δημιουργήθηκαν επίσης στο Λονδίνο, στο Βουκουρέστι κ.ά. Παρότι ο στρατηγός Παπούλας αντιμετώπισε ευνοϊκά τους στόχους της ’μυνας, ο αρμοστής της Σμύρνης Στεργιάδης απαγόρευσε ουσιαστικά τη δράση της ’μυνας στις περιοχές που ήλεγχε. Το Φεβρουάριο του 1922 η ’μυνα ήρθε σε επαφή με τον πρωθυπουργό της Ελλάδας Γούναρη, ο οποίος απέτρεψε τον στρατηγό Παπούλα να κηρύξει την αυτονομία της Μικράς Ασίας, θεωρώντας ως μη ρεαλιστικό το στόχο. Η ’μυνα υπολόγιζε ότι θα μπορούσε η Αυτονομία να υποστηριχτεί από 55.000-60.000 Μικρασιάτες στρατεύσιμους. Η απόρριψη της πρότασης αυτής από τον Γούναρη, υπέκρυπτε στην πραγματικότητα το φόβο του για τη δημιουργία ενός βενιζελικού και αντιβασιλικού χώρου στην Ιωνία, ο οποίος θα λειτουργούσε ως καταλύτης και στην ίδια τη βαλκανική Ελλάδα. Το σχέδιο της Μικρασιατικής ’μυνας ήταν να καλέσει σε παλλαϊκό συλλαλητήριο στη Σμύρνη που θα ζητούσε από το στρατηγό Παπούλα να ανακηρύξη "την αυτονομίαν της χώρας και τον χωρισμόν από το ανίσχυρον καθεστώς των Αθηνών". Δυστυχώς ο Παπούλας δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τους δισταγμούς του, οι οποίοι οφείλονταν σε ψευδείς υποσχέσεις του Γούναρη για αποστολή ενίσχυσης στο μέτωπο. Ο ίδιος ο Γούναρης, όπως και ο Βενιζέλος, συμβούλευσαν τη Μικρασιατική ’μυνα να συνεννοείται μόνο με τον Στεργιάδη. Στις 26 Μαϊου ο στρατηγός Παπούλας παύθηκε από στρατηγός της στρατιάς. Αυτό πρακτικά σήμαινε και τη λήξη των προσπαθειών για τη δημιουργία της Αυτόνομης Ιωνίας.
Στη βόρεια πλευρά της Μικράς Ασίας, στον Πόντο, οι Έλληνες είχαν από πολύ νωρίς διαπιστώσει την πλήρη ανεπάρκεια των ελλαδικών κυβερνήσεων, τόσο των βενιζελικών όσο και των βασιλικών. Έτσι από νωρίς άρχισαν τη συγκρότηση πολιτικού και στρατιωτικού κινήματος που θα επιχειρούσε τη δημιουργία της Ελληνικής Δημοκρατίας του Πόντου.
Ανεξάρτητος Πόντος
Η ελληνική ποντιακή ομάδα διεύρυνε τους τότε ιδεολογικούς προσανατολισμούς, που αποσκοπούσαν στην αποκλειστική επέκταση των ορίων του έθνους-κράτους, ώστε να επιτευχθεί η ένταξη των αλύτρωτων πληθυσμών, με την πρότασή της για δημιουργία δεύτερου ελληνικού κράτους στην περιοχή του μικρασιατικού Πόντου. Μια πρόταση, που δημιούργησε προφανή αμηχανία στο ελλαδικό κέντρο, με αποτέλεσμα την αποφασιστικής σημασίας καθυστέρηση στη διαμόρφωση ενός μοντέλου απελευθέρωσης των αλύτρωτων, που θα εμπεριείχε το σύνολο των προτάσεων τους και θα αξιοποιούσε πλήρως τη δυναμική τους. Οι ίδιοι οι Πόντιοι οργάνωσαν τη διεκδίκηση των αιτημάτων τους, τόσο πολιτικά όσο και ιδεολογικά. Στις 23 Ιουνίου 1919 έλαβε χώρα στο κατεχόμενο από τους Βρετανούς Βατούμι, η πρώτη συγκέντρωση του Διαρκούς Γενικού Συμβουλίου των Ποντίων Ελλήνων, το οποίο εξέλεξε το Εθνικό Συμβούλιο του Πόντου. Έντυπο όργανο του Συμβουλίου ήταν η εφημερίδα Ελεύθερος Πόντος, η οποία εκδόθηκε στο τυπογραφείο της εφημερίδας Αργοναύτης. Ενα χρόνο αργότερα το Συμβούλιο μετονομάσθηκε σε Εθνοσυνέλευση των Ελλήνων Ποντίων, με στόχο να καταστεί κυβέρνηση εξορίας. Η Εθνοσυνέλευσις του Πόντου, η "Ανατολική Βουλή του Ελληνισμού", όπως αποκαλούνταν, αποφάσισε ότι "το συμφέρον της πατρίδος απαιτεί την οριστικήν αναγνώρισιν της ελευθερίας του Πόντου και την δημιουργία Ελληνικού ανεξαρτήτου κράτους". Η δημιουργία της Δημοκρατίας του Ποντου θεωρήθηκε ότι θα έλυνε σε μεγάλο βαθμό και το εθνικό ζήτημα των χιλιάδων Ελλήνων της Ρωσίας, ώστε να απελευθερωθούν οι 350.000 Έλληνες που βρίσκονταν στον Πόντο και για να επανέλθουν στις εστίες τους οι 500.000 των φυγάδων Ποντίων, οι οποίοι βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση στη νότια Ρωσία και στον Καύκασο.
Η επικράτηση των μπολσεβίκων έδωσε θανάσιμο χτύπημα στο Ποντιακό Κίνημα, εφόσον οι μπολσεβίκοι είχαν επιλλέξει τη συμμαχία με τους Τούρκους εθνικιστές. Απέκοψαν τα μετόπισθεν των Ελλήνων ανταρτών στον Πόντο, που ήταν οι ελληνικές παροικίες της Ρωσίας και διέλυσαν τα δίκτυα επικοινωνίας των Ποντίων. Η εξέλιξη αυτή, συνδυασμένη με την έλλειψη κάθε βοήθειας από τη βαλκανική Ελλάδα οδήγησε στην ήττα το κίνημα και στην ολοκλήρωση των εθνικών εκκαθαρίσεων που είχε αρχίσει ο τουρκικός εθνικισμός από το 1916.
Ένα από τα ερωτήματα που θέτονται σήμερα, είναι το πόσο ο Ελ. Βενιζέλος είχε δικαίωμα να υπογράψει στη Λωζάννη την ανταλλαγή των πληθυσμών και την απόδοση των ελληνικών περιουσιών της Μικράς Ασίας στην τουρκική κυβέρνηση, τη στιγμή που οι Μικρασιάτες, Ίωνες και Πόντιοι, διέθεταν τις δικές τους πολιτικές εκφράσεις, οι οποίες βεβαίως ουδόλως συναίνεσαν στο μεγάλο παζάρι που έγινε ερήμην τους.
